Visits: 2427

فضیلت صبر و شکیبایی

زنده گی انسان در دنیا، آمیخته با مشکلات عجیبی است که اگر در مقابل آن بایستد وشکیبایی ومقاومت به خرج دهد، به یقین پیروز خواهد شد واگر ناشکیبایی کند و در برابر حوادث زانو زند، هیچ گاه به مقصد نخواهد رسید.

منظور از صبر همان استقامت در برابر مشکلات و حوادث گوناگون است که نقطه مقابل آن (جزع) بیتابی، از دست دادن مقاومت و تسلیم شدن در برابر مشکلات است.

علاوه بر زنده گی مادی در زنده گی معنوی این مسئله وجود دارد. اگر انسان در برابر نفس سر کش و هوا و هوس ها و زرق و برق دنیا و جاذبه های دنیا ایستاده گی نکند و در طریق معرفت الله و اطاعت فرمان او با مشکلات نجنگد هرگز به جایی نمی رسد.

قرآن کریم کمتر موضوع مانند صبر را مورد تأکید قرار داده است. حدود هفتاد آیه از صبر سخن به میان آورده از جمله آیات ذیل:

(قَالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلَاقُو اللَّهِ كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ) (سوره بقره – 249)

ترجمه: عده ای گفتند: «امروز ما توانایی(مقابله) با جالوت و سپاهیانش را نداریم». (اما) آنانی که به دیدار خدا یقین داشتند، گفتند: «چه بسا گروه کوچکی که به فرمان خدا بر گروهی بسیار پیروز شدند و خدا با بردباران است».

(فَاصْبِرْ صَبْرًا جَمِيلًا) (سوره معارج – 5) یعنی پس تو (ای پیامبر!) صبر جمیل پیشه کن.

(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ) (سوره آل عمران – 200)

ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده اید! صبر کنید، و دیگران را به صبر و شیکبائی فرا خوانید ( و پایداری کنید) و مرزها را نگهبانی کنید، و از خدا بترسید، شاید رستگار شوید.

(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ ۚ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ) (سوره بقره – 153)

ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده اید، از شکیبائی و نماز یاری بجویید، که همانا خداوند با شکیبایان است.

(قلْ يَا عِبَادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ ۚ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَٰذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ ۗ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ ۗ إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَيْرِ حِسَابٍ) (سوره زمر – 10)

ترجمه: (ای پیامبر) بگو: «ای بندگان من که ایمان آورده اید! از پروردگارتان بترسید، برای کسانی که در این دنیا نیکی کرده اند، پاداش نیکوست، و (اگر در شکنجه و آزار مشرکان بودید، هجرت کنید،كه) زمين خدا وسیع است، جز این نیست که صابران، پاداش خود را بی شمار و تمام دریافت می دارند».

(سَلَامٌ عَلَيْكُم بِمَا صَبَرْتُمْ ۚ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ) (سوره رعد – 24)

ترجمه: (و به آنها می گویند : ) «سلام بر شما به (خاطر) آنچه صبر نمو ده اید ، پس چه خوب است عاقبت آن سرای (جاویدان)» .

(أُولَٰئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا وَيُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَسَلَامًا) (سوره فرقان – 75)

ترجمه: (آری) اینان به (خاطر) صبری که کرده اند درجات (و منازل) عالی (بهشت) به آنها پاداش داده می شود، و در آن با تحیت و سلام استقبال می شوند.

آثار و پیامد های صبر:

طبیعت زنده گی دنیا این است که با موانع و مشکلات و آفات همراه می باشد. در مسیر انجام بایدها و  نبایدها اغلب مشکلاتی است که اگر انسان از آنها نگذرد، به مقصد نمیرسد. در ضمن همیشه آفات ومصایبی در کمین نعمت هاست که باعث از دست دادن  آنها می شود، مصایبی در اموال و انفس وعزیزان ودوستان ومواهب دیگر.

انسان بدون صبر واستقامت، هم در جهات مثبت به جای نمی رسد وهم در برابر عوامل منفی ومصائب وآفات قادر به ایستاده گی نیست. به همین دلیل؛ کلید اصلی پیروزی ها، صبر وشکیبایی است واز آنجا که دین مجموعه ای از بایدها ونبایدهاست، اطاعات ترک معاصی، بدون صبر واستقامت، بقاء ودوامی ندارد.

افراد سست اراده و کم حوصله و کم استقامت، بسیار زود از میدان حوادث می گریزند، یا در برابر حجم مشکلات زانو می زنند. نه دنیا را بدون صبر واستقامت به انسان می دهند ونه آخرت را، به همین دلیل، اقوام وملت های در جهان پیشرفت دارند که استقامت بیشتری داشته باشند.

در حالات علمای بزرگ ـ اعم از شخصیت های والای مذهبی که درهای علوم را گشودند یا دانشمندان علوم دیگر که به اختراعات واکتشافات بزرگی نایل شدند ـ چیزی که پیش از هر چیز دیگر می درخشد، صبر واسقامت آنها است. گاهی یک دانشمند، برای کشف یک  قانون علمی، ناچار است چند سال در کتابخانه یا آزمایشگاه خود بماند تا موفق به کشف آن شود.

از سوی دیگر، افراد کم صبر واستقامت، بسیار زود آلودۀ گناه می شوند، زیرا گناه، جاذبه های نیرومند برای نفس سرکش انسانی دارد واگر مقاومت شدیدی در انسان نباشد، ایستاده گی در برابر آن جاذبه ها ممکن نیست.

ممکن است در طول زنده گی، انسان گرفتار خسارت ها وزیان های مادی، اجتماعی ویا معنوی شود، مثلا در مورد مرگ نزدیکان باید گفت که چنان نیست که دوستان و خویشاوندان همه با هم متولد شوند وهمه با هم بمیرند، بعضی زودتر وبعضی دیرتر، چشم از جهان می پوشند، آنها که زودتر می روند، بازمانده گان را به داغ وفراق خود مبتلا می سازند. اگر انسان، صبور نباشد، بزودی سلامتی اش را از دست می دهد، از همه چیز زنده گی مأیوس گشته ودست ودلشان از کار می ماند.

آری! این صبر است که با وجود تمام این حوادث ناگوار، به روح و قلب انسان توانایی ادامه حیات را میدهد.

خلاصه اینکه: دربارۀ اهمیت صبر ونقش آن در پیشبرد دین و دنیا، هر چه بیان شود کم است.

شاخه های صبر:

در بسیاری از گفتار ونوشتار علمای اخلاق وبزرگان اسلام، « صبر» به سه شاخه تقسیم شده است:

1-      صبر بر طاعت.

2-      صبر از معصیت.

3-      صبر بر مصیبت.

منظور از «صبر بر طاعت»، ایستاده گی در برابر مشکلات و اطاعت از فرمان خداست.

 اطاعت فرمان الهی در نماز و روزه و حج  و جهاد وادای واجبات مالی، همانند زکات وهم چنین  صبر وشکیبایی در برابر مشکلات اوامر استحبابی که دامنه گسترده ای دارد.

منطور از « صبر از معصیت»، ایستادگی در برابر شعله های سرکش شهوات وهیجان های بر خواسته از هوا وهوس است که اگر چنین نباشد، طوفان شهوات وهوس ها تمام ایمان وتقوا وپاکی وصدق وصفا و… را از بین می برد.

ومنظور از صبر بر مصیبت: آن است که انسان در طول زنده گی، در برابر حوادث دردناکی، مانند از دست دادن عزیزان، خسارت های عظیم مالی، به خطر افتادن آبرو وحیثیت اجتماعی، گرفتاری در چنگال بیماری های صعب العلاج وافتادن در دام دوستان ناباب وشرکای خائن وحکومت ظالم وگاه همسران فاسد و… صبر وشکیبایی را از دست ندهد.

انگیزه های صبر وشکیبایی:

اموری که باعث صبر انسان در مشقات طاعت وترک معصیت ودر تحمل مصیبت می شود، فراوان است که هر کدام تأثیر خاصی در پدید آوردن این فضیلت بزرگ دارد که مهم ترین آنها عبارتند از:

1-      تقویت پایه های ایمان ویقین، مخصوصا توجه به این نکته که خداوند «ارحم الراحمین» است ونسبت به بنده گانش از هر کسی مهربان تر است واو برای رعایت تامین مصالح عباد، حوادثی می آفریند که اسرار ومنافعش پوشیده است، روح شکیبایی را در انسان پرورش می دهد. توجه به پاداش های عظیم مطیعان وتارکان معاصی وصدق وعده های الهی نیز در این زمینه، عزم انسان را در صبر وشکیبایی ، راسختر می کند.

2-      دست یابی به صبر، مانند کسب اخلاق فاضله دیگر، ممارست وروبرو شدن با حوادث گوناگون حاصل میشود، به تعبیر دیگر، انسان در ابتدا برخورد بامصیبتی، ناله فریاد سر می دهد وجزع وفزع را به اوج می رساند هم چنین هنگام که در انجام طاعتی از طاعات پروردگار، با مشکلی رو برو شود، اظهار خسته گی می کند، ولی تکرار آن حوادث واین مشکلات به تدریج فضیلت صبر را به عنوان یک عادت در او به وجود می آورد.

3-      توجه به این نکته که دنیا، دار حوادث ومشکلات است ورسیدن به هیچ موهبتی از مواهب مادی ومعنوی، بدون عبور از موانع گوناگون امکان پذیر نیست ونیز توجه به این حقیقت که افراد کم صبر وبی حوصله وکم طاقت، هرگز به جایی نخواهند رسید، عزم واراده انسان را بر صبر وشکیبایی در مقابل مشکلات محکم تر می سازد.

4-      یکی دیگر از انگیزه های صبر وعوامل پرورش آن، هم شکل ساختن صابران است، این امر نه تنها در این جا بلکه در تمام فضایل اخلاقی صدق می کند که هر گاه انسان، در ظاهر خود را به صفتی بیاراید، هر چند در باطن چنین نمی باشد، به تدریج در باطنش نیز نفوذ کرده وبه آن متخلق می گردد.

مطالعه حالات بزرگان، مخصوصا انبیاء واولیای الهی که بر اثر صبر وشکیبایی به مقامات عالی روحانی نایل گشتند، می تواند از انگیزه های مؤثر باشد، همان گونه که آنها درهمه چیز الگو و اُسوه اند.

جزع و بی تابی:

جزع «نقطه مقابل صبر» است وآن، حالت بی قراری وناشکیبایی در برابر حوادث ومشکلات است، به گونه ای که انسان در برابر حادثه زانو زند، مأیوس شود، بی تابی کند ویا از تلاش وکوشش برای رسیدن به مقصد چشم بپوشد.

جزع یکی از بدترین ونکوهیده ترین صفات است که انسان را در دنیا وآخرت به بدبختی می کشاند واز رسیدن به مقامات والا باز می دارد وارزش ومقام او را در جامعه کاسته، شربت زندگی را در کامش تلخ، می سازد.

یاد آوری پیامد های شوم جزع وبی تابی :

یاد آوری پیامد های جزع وبی تابی وآثار سوء آن نقش مهمی در درمان این بیماری روحی دارد. شاید کمتر کسی این آثار را بداند واز این حالت، بیزار نشود ودر صدد رفعش بر نیاید.

آری! هنگامی که انسان بداند، ناشکیبایی ها، اجر و پاداش او را در پیشگاه خدا بر باد می دهد، بی آن که مشکلی را حل کند، روان انسان را در هم می کوبد وآرامش او را سلب نموده وسلامت جسم وجان او را به خطر می اندازد، از همه بدتر این که درهای حل مشکل را بر روی انسان می بندد، زیرا اگر به هنگام بروز مشکلات ومصائب، انسان خون سردی خویش را حفظ کند وبه اعصاب خویش مسلط باشد، اغلب راه حلی برای گشودن مشکل ویا حد اقل، کاهش مصائب می یابد، ولی انسان ناشکیبا بر اثر اضطراب وبی تابی وعدم تسلط بر اعصاب وعدم متمرکز فکر، حتی درهایی را که آشکارا به رویش باز است، نمی بیند، درست مانند پرندگانی که در اتاق وسالونی گرفتار شوند، مرتب خود را به این در ودیوار می کوبند وحتی هنگامی که صاحب خانه، پنجره ها را می گشاید تاآنها آزاد شوند، به خاطر اضطراب وبی تابی شان حتی دریچه های باز را نیز نمی بیند که اگر لحظه ای آرام گیرد وشکیبایی پیشه کند ونگاهی به اطراف خود اندازد، به آسانی راه نجات خود را پیدا خواهد کرد.

دقت به این حقایق، تاثیر مهمی در تغییر این حالت دارد وبه تدریج انسان را در صف شکیبایان در می آورد.

مطالعه آیات وروایاتی که درباره اجر صابران وارد شده است، نقش مهمی در تقویت روحیه صبر در انسان دارد، از جمله این آیه شریفه که بزرگترین بشارت را به صابران می دهد: « بشارت ده صابران را همان ها که وقتی مصیبتی به آنها برسد، می گویند: ما از خداییم وبه سوی او باز می گردیم، رحمت ودرود خدا بر آنهاست وآنها هدایت یافتگانند، (وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ – الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ) (سوره بقره – 155- 156)

ترجمه: و مژده بده به صبر کنندگان – آنها که هرگاه مصیبتی به ایشان برسد می گویند: ما از آن خداییم، و به سوی او باز می گردیم.

تعبیر «اولئک هم المهتدون» تعبیر پر معنا ودارای تفسیر های گوناگونی است که ممکن است یکی از تفسیر های آن همان که در بالا ذکر شد، باشد وآن این که صابران، راه حل مشکلات را زودتر از دیگران پیدا می کنند، ودر ها به روی آنان گشوده می شود.

چون یکی از عوامل اصلی بی تابی «ضعف نفس» است، پس هر قدر انسان در تقویت روحیات خود بکوشد، در زدودن آثار ناشکیبایی وبی صبری مؤفق تر است.

مطالعه احوال انبیاء و اولیاء و بزرگان:

یکی دیگر از راه های درمان بی تابی، مطالعه حالات انبیاء و اولیاء و صبر و شکیبایی آنان در مقابل مصائب و درد و رنج های گوناگون و دشمنان درونی وبیرونی است.

یادآوری این مسائل به انسان الهام می دهد که نباید در برابر حجم مشکلات بی تابی نمود.ومن الله التوفیق.