مهجوری قرآن در عصر حاضر

Visits: 5588

و قال الرسول یارب ان قومی التخذ وا هذا القرآن مهجوراً.

و گفت پیامبر (ص) پروردگارا مردم قرآن را ترک کردند و از خود راندند.

حال دغدغۀ بسیاری از مسلمانان امروزی از مؤمنان و پیروان واقعی آنحضرت (ص) این است که چرا مسلمانان امروزی قرآن را رها کردند و به چیز های دیگری مشغول شده اند و چرا آنهایکه قرآن را می خوانند خیلی کم به آن عمل می کنند و خیلی کم دارای اخلاق قرآنی هستند و چرا آنهایکه آرامش را می خواهند به جای پناه بردن به قرآن به چیز های دیگر پناه می برند قرآن این حق را دارد که در زمینۀ حفظ و بیان و تلاوت واستماع و تدبر و تأمل درآن با آن به درستی و شائستگی رفتار نمائیم و در راستای فهم و تفسیر رفتار درستی با آن داشته باشیم هیچ بهتر از آن نیست که بدانیم خداوند از ما چه می خواهد زیرا خداوند کتابش را تنها برای آنکه در آن بیندیشیم و از اسرارش آگاه شویم و هر یک از ما در حد توان و ظرفیت خویش استخراج مروارید های این دریای بیکران بپردازیم نازل فرموده است. علمأ و صاحب نظران اسلامی می گویند اگر به خود قرآن مراجعه کنیم می بینیم قرآن از هر مسلمان پنج خواسته دارد: 1- (ایمان و تعظیم به قرآن) خداوند می فرماید: آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَمَلآئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ. سوره البقره – 285

2- (تلاوت قرآن) خداوند متعال می فرماید: الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاَوَتِهِ أُوْلَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ. سوره البقره – 121

3- (فهم و تدبر در قرآن) خداوند می فرماید: كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ. سوره ص – 29

و نیز می فرماید: أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا. سوره محمد – 24

4- (عمل به قرآن و اجرای دستورات آن در زندگی) قرآن کتاب عمل است و کسانی که به دستورات قرآن عمل ننموده و اوامر و فرامین و تعالیم و احکام و حقائق و مفاهیم ولای آن را در زندگی خود پیاده نمی کنند از دیدگاه قرآن فاسق و گنهکار است خداوند متعال می فرماید: و مَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ. سوره مائده – 44
و نیز پیامبر گرامی (ص) میفرمایند: ما آمن بالقرآن من استحل محارمه.

کسیکه حرام کرده های قرآن را حلال بداند به آن ایمان نیاورده است.

5- (نشر فرهنگ قرآن و دعوت بسوی تعالیم و آموزه های تعالی بخش و سعادت آفرین آن) خداوند متعال (ج) میفرماید: هَذَا بَلاَغٌ لِّلنَّاسِ وَلِيُنذَرُواْ بِهِ وَلِيَعْلَمُواْ أَنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَلِيَذَّكَّرَ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ. سوره ابراهیم – 52

و نیز پیامبر گرامی میفرماید: بلغو عنی و لو آیة.

بناءً اگر مسلمانان در این پنج زمینه به قرآن توجه کنند و این پنج حق قرآن را ادا نمایند و در مراحل مختلف زندگی آنها را نصب العین و آویزۀ گوش خویش قرار دهند قطعاً تحول و انقلاب شگفت انگیزی در زندگی شان پدید خواهد آمد.

در قرنهای نخستین که بهترین دوران تاریخ اسلام است مسلمانان بهترین رفتار و کردار با قرآن داشتند به خوبی آن را می فهمیدند و از مقاصدش مطلع و آگاه می شدند و میزان مطلوبی در عرصهای مختلف زندگی مادی و معنوی و اخروی و دنیوی و اجتماعی سیاسی و نظامی فرهنگی و اقتصادی عبادی و خوانوادگی اخلاقی و تربیتی و… به آن عمل می کردند و دیگران را بر اساس بصیرت و درایت به اوامر و فرامین تعالی بخش و تعالیم و آموزه های روح آفرین و احکام و دستورات تابناک و حقائق و مفاهیم والای آن دعوت می نمودند بهترین گواه برای مدعا اصحاب رسول الله (ص) هستند آن طلایه داران عرصه اخلاق و عمل و پیش قراولان عرصۀ خدا باوری و قرآن شناسی که قرآن کریم همۀ ابعاد زندگی ایشان را معقول و دگرگون نموده و آنان را از انحرافات جاهلیت در پرتو اصلاحات اسلامی نجات داد و از تاریکی ها رهایشان نمود و به سوی نور رهنمون گردید تابعین و تابعان تابعین نیز در واقع به خوبی راه ایشان را در پیش گرفتند. و نسلهای قرآنی گردیدند که بنده گان خدا بوسیلۀ آنان هدایت یافتند و ممالک را فتح کردند و قدرت و حاکمیت گستردۀ پیدا کردند و در آن سر زمین ها  عدالت و احسان را پیش گرفتند و تمدن علم و ایمان و اخلاق و اصلاح و صلح و آرامش و صفا و صمیمیت و عدالت و برابری و اخوت و برادری و فلاح و رستگاری را بنیان نهادند. اما پیش از آنان نسلی آمدند که با قرآن بیگانه بودند حروفش را حفظ می کردند و حدودش را رعایت نمیکردند و در اثنای رفتار با قرآن به بیراهه رفتند و برای شناخت درست آن کوشش و تلاش نکردند آنچه را که قرآن اولویت داده است اولویت ندادند و آنچه را که قرآن اولویت نداده است اولویت داده اند به اموری که مورد اهتمام قرآن بود اهتمام نورزیدند و به اموریکه از نظر قرآن اهمیت چنانی ندارد توجه بیشتری نشان دادند برخی از ایشان همچون بنی اسرائیل تنها به بعضی از قرآن ایمان داشتند و به آن مقدار هم  آنگونه که خداوند دوست می داشت و راضی بود به خوبی عمل نمی کردند به عنوان نیرنگ قرآن با خود حمل می کردند و به درو دیوار خانه و محل کار خود میآویختند آنها فراموش کرده بودند که خیر و برکت قرآن مشروط به عمل و اجرای احکام و دستورات آن است چنانچه خداوند (ج) میفرماید: وَهَذَا كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُواْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ. سوره أنعام – 155

این قرآن کتاب مبارکیست که ما آن را نازل کردیم پس از احکام و دستورات آن پیروی کنید و از مخالفت با آن بپرهیزید تا مورد رحم خداوند قرار گیرید.

تاریخ شاهد است که روزگاری مجدو عظمت و شرف و عزت و مکنت و اقتدار خاصۀ  ملت مسلمان در سراسر جهان بود و بحق جامعۀ اسلامی آن روز در پرتو عمل به قرآن دارای اخلاق حسنه  و الگوی منحصر به فرد در بین دیگر ملل جهان بود عزت و اقتدار مسلمانان تا جای گسترش یافت که در اقصی نقاط جهان حتی اسپانیا (اندلس) آن زمان حدود هشت قرن حکومت و سیاست کردند اما در چند صدی آخر این قدرت و عزت رو به انحطاط گرائید و ملل مسلمان در سراسر جهان زیر یوغ استعمار و استکبار خوار و زبون گشته و به نماد از ذلت و بردگی تبدیل شدند امروزه مسلمانان به علت دوری از قرآن و تعالیم و آموزه های تابناک و سعادت آفرین آن از قافلۀ تمدن بشری عقب افتادند و با وجودیکه دارای جمعیتی ملیاردی می باشند خود باختند و از تفرقه میان خود به شدت رنج می برند دشمنان شان بر آنان مسلط شدند و در عمل به جای پیروی از دستورات قرآن از اوامر قدرت های بزرگ دنیا که دشمن دین و قرآن آنها می باشند پیروی می نمایند.

پشت کردن به قرآن در این دنیا برای مسلمانان ذلت و خواری را به بار آورده است و در روز آخرت نیز شکایت حضرت پیامبر (ص) از آنها را بدنبال خواهد داشت در آن روز که امت محمد (ص) از زبان پیامبر شان این شکایت را میشنوند که : یارب ان قومی اتخذوا هذا القرآن مهجوراً. (پروردگارا مردم قرآن را ترک گردند و از خود راندند) و این شکایت حضرت پیامبر (ص) امروز نیز همچنان ادامه دارد که گروه عظیمی از مسلمانان به پیشگاه خدا شکایت میبرند که این قرآن را بدست فراموشی سپردند قرآنی که رمز حیات است و وسیلۀ نجات قرآنی که عامل پیروزی و حرکت و ترقی است قرآنی که مملو از برنامه های ارزنده و سازندۀ زندگی است قرآنی که روح حیات و  حیات روح است این قرآن را رها ساختند و حتی بر قوانین مدنی و جزائی دست گدائی به سوی دیگران (غربیها و اروپائی ها) دراز کردند هم اکنون اگر بوضع بسیاری از کشور های اسلامی مخصوصاً آنائیکه زیر سلطۀ فرهنگ شرق و غرب زندگی می کنند نظر بیفکنیم می بینیم که قرآن در میان آنها به صورت یک کتاب تشریفاتی در آمده است که تنها الفاظی را با صدای جالب از دستگاهای فرستنده پخش می کنند و جای آن کاشی کارهای مساجد بعنوان هنر معماریست برای مجالس ترحیم و افتتاح خانۀ نو و یا حفظ مسافر و شفای بیمار نه بعنوان ثواب استفاده می شود.

براستی امروز قرآن از نظر مغز و محتوا مهجور است از نظر اندیشه و تفکر متروک است از نظر عمل به اوامر و فرامین روح بخش و تعالیم و آموزه های تابناک و احکام و دستورات حیات آفرین و حقایق و مفاهیم والا و گرامیش مهجور است و از نظر برنامه های سازنده و ارزنده اش مهجور است بدون شک در این عصر حاضر پیامبر گرامی (ص) فریاد میزند که یارب 0ان قومی اتخذ وا هذا القرآن مهجوراً) چنانچه شاعر می گوید:

خوارز مهجوری قرآن شدیم                         شکوه سنج گردش دوران شدیم

در حقیقت ما نسبت به درک اسرار قرآن و دست یابی به ودیعه های آیات قرآنی و حقائق بزرگ و بیشمار معارف گرانبهای و تابناکش بی توجه هستیم و اهداف تعالیم قرآن را درک نمی کنیم بی توجهی و سستی به هنگام قرائت قرآن و عدم تعمق و تدبر در معانی و اهداف گرانبهای قرآن بلائی است که قرنها مسلمانان به آن مبتلا شده اند تا کار بجای رسیده که شخص تمام قرآن را از حفظ می خواند ولی متأسفانه معنی یک سطر آن را نمی داند و حتی در طول زندگی خود بفکر آن نیست که خود را زحمت دهد و معنای قسمتی از آن را یاد بگیرد در حالیکه وضح حافظان قرآن به این صورت است باید اقرار کنیم که وضع عامۀ مردم خیلی اسفناکتر است و عامه به قرائت و تدبر قرآن توجهی ندارند و تنها سوره های کوچک را حفظ می کنند و در نماز آنها را به غلط می خوانند ولی معنی آنها را نمی فهمند مثل اینکه نماز تنها گفتن کلمات و انجام دادن حرکات است و فاقد روح معنوی می باشد یکی از دانشمندان اسلامی میگوید آیا بهتر نیست بجای صرف کردن عمر عزیز در مطالعه و تدریس کتابهای متعدد و مکرر فلسفه و منطق و غیره قیل و قال بی سود در حواشی؛ قرآن عربی و سهل و ساده را به جوانان خود بیاموزیم مگر فراموش کردیم که پیامبر (ص) و اصحاب زندگی نوین را با قرآن شروع کردند و در پرتو نور قرآن به همه چیز نگرستند ایا نمی ترسیم از روزیکه در آن پیامبر (ص) در پیشگاه خدا به شکایت پردازد و بفرماید پروردگارا اینان قرآن را ترک گفته اند و آن را از صنوف درسی و صحنۀ زندگی بدور داشتند مسلمانان صدر اسلام در زیر پرچم لا اله الا الله باد و اسلحۀ تیز و بران به جنگ کافران و منافقان برخواستند و دو ابر قدرت کیاسره و قیاصره ی ایران و روم را برانداختند این دو اسلحه یکی قرآن و دیگری سنت نبوی (ص) بود هر دوی اینها درست در دست ماست لیکن بجای این که آنها را در دست بگیریم و به پیکار بنیشینیم آنها را در پارچه های زیادی پیچاندیم و بر طاق بالا نهادیم یا بگورستانها برده ایم و بجای زنده گان برای مرده گان می خوانیم دشمنان اسلام خوب میدانند که مایۀ حیات مسلمانان قرآن است و باید آن را از دست ایشان گرفت اما بر چیدن قرآن از خانه و کاشانه و مساجد مؤمنان ممکن نیست ولی گرفتن قرآن از دل و جان و گستردۀ زندگی آنان با تلاش بی امان و نیرنگهای نهان انجام پذیر است.  وی در ادامه می افزاید ما بجای استفاده از قرآن که منبع اصلی اسلام و سازگار با فطرت انسان است از این کتاب و آن کتاب مطالب و مواعظ و سخنرانی های خود را تهیه مینمائیم و مؤمنان را نه با فرمود های یزدان بلکه با گفته های مردمان ارشاد و راهنمائی میکنم مگر به ما دستور داده نشده است که قرآن را بر مردم بخوانیم و با آن دیگران را برحمت خدا امیدوار و از خشم خدا بترسانیم و ایشان را به راستای خدا شناسی رهنمود کنیم.

پس ای برادر و خواهر مسلمان برای نیل به سعادت در دو جهان به قرآن برگردید قرآن را برنامۀ عملی زندگی خود سازید دواهای نسخۀ ربانی و حکیم صمدانی را به تمام و کمال و بجا و بموقع بکار بندید فرمان خداوند گار عالم را اجرا نمائید زبان قرآن را بیاموزید و خودتان شخصاً به نامۀ خدا بنگرید و آن را فهم کنید با سلاح آسمانی قرآن مجهز شوید و به پیکار برخیزید و با قرآن خود ها را رهنمود نمائید و مواعظ آن را آویز گوش جانها سازید تا با چشم سر توفیق و مدد خدا را ببینید و شاهد پیروزی را در بغل گیرید. سیدنا حضرت عمر فاروق 0رض9 جملۀ تاریخی میفرماید: ان الله یرفع بهذا القرآن اقواماً و یضع به آخرین.

چه بسا اقوامی را که خداوند با قرآن آنها را بلند می کند و به وسیلۀ همین قرآن اقوام دیگری را پست و ذلیل می گرداند به راستی که خواری و زبونی مسلمانان امروزی نشأت گرفته از دوری و فاصله گرفتن از اوامر و قوانین تعالیم و دستورات تابناک . گهربار قرآن کریم در جامعه اسلامی به عنوان برنامۀ زندگی احاد ملت مسلمن قرار گرفته و از جایگاه لایق و مناسبی برخوردار شود شاید بار دیگر امت اسلامی مجد و عظمت و شکوه و بزرگی از دست رفتۀ خویش را دریابد ولی متأسفانه آن نوای دلنواز قرآن که صبح گاهان و سحرگاهان از منزل هر مسلمان گوش هر شنونده را نوازش میداد جایش را موسیقی، تفریحات مخرب و خواب و تنبلی گرفته است و قرآن زینت مجالس فاتحه خوانی و عزاداری شده است و با افتخار قرائت و اسلوبی را به نام قرائت مجلسی نام نهادند آیا به راستی هدف از نزول قرآن همین بوده است در بسیاری از آیات روح بخش قرآن مجید هدف از نزول غیر از این بیان شده است در بعضی آیات هدف قرآن (اندرز) در بعضی آیات (تذکر و پند گرفتن) و در ایات دیگر (هدایت) (بشارت) ذکر گردیده که مقصود از همه اجرای قرآن  در تمام شعب زندگی و یافتن حیات معنوی از آن سرچشمۀ زلال الهی است ای برادر و خواهر مسلمانم آیا تا حال از خود پرسیده اید که خواند قرآن درمراسم فاتحه و عزاداری به شکل که مردم ما به آن خو گرفتند شرعی نیست چرا که حکمت نزول قرآن را تغیر داده و آن را زیر سوال برده است خداوند آن را برای عمل به احکام آن و عبادت با خواندن و شنودن آن نازل کرده است در حالیکه در مجالس فاتحه خوانی قرآن را وسیلۀ برای خبر کردن مردم قرار داده اند همانطور که آن را به عنوان شعار ماتم و عزا قرار داده و گوئی که خداوند آن را نازل کرده است تا فقط در این مجالس برای مرده ها خوانده شود. آیا نه این است که نسخۀ دوارا باید خورد و بکار برد یا از دواهای خوب و خط خوانای نسخه فقط به به گفت. خوشا بحال کسی که خداوند عزوجل بر او منت نهاده قدرت حفظ قرآن را به او بخشیده و عالم به احکام قرآن است حلال و حرام و اخلاقش را می داند جایگاهش را شناخته است همراز و همنشین و مؤنس قرآن است زبانش به خواندن قرآن مشغول و دلش بیاد قرآن زنده و عقلش در رشد و ارتقأ ـــ به خواندن قرآن مشغول و دلش بیاد قرآن زنده و عقلش در رشد و ارتقأ و جانش شیفتۀ نسیم فرح بخش قرآن است در مشکلات و چالشها و دغدغه ها به قرآن پناه می آورد منازعات جدال و ستیزه ها را به قرآن فیصله می بخشد غبار شبهات را به وسیلۀ قرآن زائل میسازد به قرآن فتوا می دهد و مردم را به فراگیری الفاظ و کلمات و تعالیم و دستورات قرآن می خواند و جاهلان را به قرآن ارشاد می نماید بیماران را به قرآن شفا می بخشد و افراد را به قرآن اندرز می دهد بنأ هرکه خداوند قرآن را در سینه اش نهاده باشد خیر زیادی را به او داده است تندرستی صفای دل کمال عقلی رشد فکری ثروتمندی و بی نیازی فروتنی بزرگی مهربانی دانشمندی و فرهیختگی صداقت و حکمت به او بخشیده شده است.

عنوان توجه مسلمانان و غیر مسلمانان به قرآن. قرآنکریم تنها کتاب تحریف نشدئی آسمانی و مهمترین و اساس ترین متن و معارف نزد مسلمانان است و به همین دلیل سنگ بنیادین کاخ تمدن و فرهنگ اسلامی و سر چشمۀ اصلی اندیشۀ یک چهارم جمعیت جهان است براستی قرآنکریم پیوسته دریای لبریز و سرشار از علوم و معارف است هرکس خواهان بدست آوردن مروارید های گرانبهایش باشد باید در اعماق آن غوطه ور شد، با وجود تألیفات فراوان دانشمندان اسلامی و علی الرغم ذخائر نفیس و ارزشمندی که در کتابخانه های اسلامی موجود می باشد که تمامی این تألیفات و تلاشها در راستای ترویج فرهنگ قرآنی و خدمت به این میراث گرانبها صورت پذیرفته است قرآن هنوز بصورت دریای لبریز از عجائب و شگفته گیها باقی مانده است و دریای بیکرانش مملو از مروارید ها و جواهر می باشد و هر از چند گاهی گوشۀ از آن برای ما نمایان می گردد بطوریکه پرتوهای الهی و تراوشهای قدسی و رایحه های نورانی اش عقل را خیره و خرد را متحیر می سازد زیرا محتوای اکسیر است که ضامن انسانیست از شقاوت و دوزخ زبانۀ کشیدۀ حیات است و همواره این قرآن دریای خروشان است که برای بیرون آوردن گنجهای گرانبها و شناساندن اسرار و رموز آن به غواصانی نیاز مند است که به اعماق آن غوطه ور شوند و هنوز دانشمندان در ساحل این دریای بیکران ایستاده و از آب گوارا و صافش مشتی بر میگیرند اما رفع عطش نمی کنند آن کیست که می تواند از کلام پروردگار قادر متعال آگاهی کامل و فراگیر پیدا کند و اسرار و دقایق و اعجاز آن را دریابد و گمان برد که حق را ادا کرده یا بدرجۀ کمال رسیده است قرآن کتابی است اعجازگر که برای همیشه علوم و معارف و حکمتهای والا پیش را به انسان هدیه می کند تا ایمان آنان را افزائش دهد و یقین حاصل کنند که معجزۀ ابدی پیامبر حضرت محمد (ص) می باشد در حقیقت قرآن کتاب خدا و کتاب مردم است تا پایان جهان و کلیۀ نیاز های عقیدتی اخلاقی و عملی بشر و همۀ معارف الهی را در بر دارد و به گفتۀ خود قرآن (تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ ءٍ )درست چنین کتابی بطور حتم دارای ابعاد وسیع و نامحدود است و هر قدر راجع به آن کاوش و تحقیق و پژوهش به عمل آید مطلب به پایان نمیرسد و باز هم جای بحث باقی است. مسلمانان از همان آغاز طلوع اسلام و گسترش نور هدایت الهی به همۀ جاهای دنیا به وسیلۀ قرآن کریم که سر چشمۀ هدایت و منبع تابش نور است عنایت زیادی به آن داشته اند عنایتی که شامل همۀ جنبه های قرآن و مشتمل بر تمام مسائل مربوط مان بوده است و همین توجه به قرآن آثار مبارک و میمونی در زندگی همۀ انسانها به ویژه مسلمانها داشته است از جمله دانش و خرد دین و هنر قانون و قانون گذاری فلسفه و اخلاق سیاست و حکومت اقتصاد و ثروت و همۀ مظاهر پیشرفت فکری و عملی که مردم در زندگی مادی و معنوی خود میشناسند از قرآن بهره مند شده اند. به راستی از فجر اسلام تا کنون مسلمانان نسبت به این کتاب عنایت تمام ورزیده اند و همۀ جوانب و جنبه های آن را مورد بحث و مطالعه و درسی قرار دادند گروهی به ظبط الفاظ قرآن و نگارش کلمات آن و در پی شناخت مخارج حروفش و شمارش تعداد آنها اهتمام ورزیدند در صدد شمارش تعداد کلمات قرآن و آیه ها و سوره ها و حزب ها و نصفها ربعها و تعداد سجده ها و آموزش آن بصورت ده آیه ده آیه در آمدند و به امور بسیار دیگر از قبیل بر شمردن تعداد کلمات متشابه و آیات متماثل و هم مانند توجه کردند بدون اینکه به معانی قرآن تدبر و تفکر در بارۀ آنچه در آن به امانت گذاشته شده است روی آورده و متعرض شوند. این عده را (قراء) نامیده اند علمأ و صاحب نظران نحوی به معرب و مبنی اسمها و فعل های قرآن و به حروف عامل و غیر عامل آن اهمیت داده اند و در بارۀ اسمها و توابع آنها و همچنین در بارۀ اقسام فعلها و فعلهای لازم و متعدی و رسم الخط کلمات و تمام آنچه به آن مربوط است سخن را به دارزا کشاندند و حتی بعضی از آنان دقائق و حقائق معنای کلمات مشکل قرآن را روشن و واضح نموده اند و بعضی دیگر تمام معانی قرآن را بیان کرده اند. مفسران به الفاظ و کلمات قرآن توجه کردند به این صورت که از قرآن کلمۀ یافتند که بر یک معنی دلالت دارد و کلمۀ دیگری بر دو معنی و لفظ دیگری را یافتند که به بیشتر از دو معنی دلالت دارد بنا بر این معنی اول را بر حکم و دستورش باقی گذاشتند و معنی پوشیده و نا مفهوم را واضح و روشن نموده اند و در بارۀ کلماتی که احتمال دو معنی را دارد در ترجیح دادند یکی از آنها بسیار دقت و تفکر کرده اند و هر کدام از ایشان مطابق اندیشۀ عمل نموده و آنچه را که فکر و نظرش مقتضی دانسته رأی داده و بیان کرده است علمأ و صاحب نظران (اصول) به ادلۀ عقلی و شواهد نظری قرآن اهتمام ورزیدند و از آن دلایلی استنباط و دریافت کردند و عملی را بوجود آوردند که آن را اصول دین نامیدند و گروهی دیگر در معانی کلمات خطابی قرآن تأمل و تفکر کردند و دریافتند بعضی از آنها عمومیت و بعضی دیگر خصوصیت را میرسانند بعضی مقتضی خطاب بعضی عمومی و برخی دیگر خطاب خصوص اند و همچنان مسائل دیگر بنا برین از قرآن احکام لغت حقیقی و مجازی را استنباط و استخراج نمودند و در بارۀ تخصیص و اخبار و نص و ظاهر و مجمل و محکم و متشابه و امرو ونهی و نسخ سخن گفتند و مسائل دیگر و انواع قیاسها از قبیل استصحاب حال و استقراء را نیز بر رسی کرده و فنی بنام اصول فقه را بوجود آوردند. جمعی دیگر با استوار نمودن نظر صحیح و فکر درست و راستین در حلال و حرام و سایر احکامیکه در قرآن است دقت و مطالعه کردند در نتیجه اصول آن را پایه گذاری نموده و فروعش را تقسیم کرده و به خوبی شرح و تفصیل دادند و در این مورد سخن را گسترانیدند و آن را علم فروع و علم فقه نامیدند و گروهی دیگر در قرآن به قصه ها و داستانهای قرون گذشته و ملیتهای پشین نظر انداختند و اخبار آنها را نقل نموده و آثار و وقایع ایشان را جمع آوری و تدوین کردند تا آنجائی که آغاز دنیا و پیدائش اشیا را ذکر و بیان نموده و آن را تاریخ و قصص نامیده اند. عدۀ دیگر بنام خطباء و وعاظ به احکام و امثال و پند و اندرزهای که در قرآن است و دل اشخاص را به حرکت و هیجان در میآورند نظر انداخته و آنها را مورد بر رسی و تفحص قرار دادند و به وسیلۀ (وعد) (و وعید) (تحذیر) (و بشیر) و بیان موت و معاد و حشر و حساب و عقاب و ثواب و بهشت و دوزخ مردم را بیدار نموده و چند فصلی از پند و اندرزها و چند فصلی از منع و بازداشتها استنباط و استخراج نمود و بدین وسیله به نام خطبأ و وعاظ مشهور شدند. بعضی دیگر نیز آیاتی که در بارۀ مواریث و بیان سهام و صاحبان سهام و ارث که در قرآن است و چیز های دیگری از علم فرائض را فرا گرفته و از آن مسائل حساب فرائض را از قبیل نصف ربع سدس و ثمن را استنباط و استخراج نمودند و از آن علم فرائض را بوجود آوردند. عدۀ دیگر در آیات قرآنی که دلالت بر حکم روشن گردش شب و روز و حکم خورشید و ماه و ستارگان و برجها و منازل آنها و همچنین چیزهای غیر از آنها نظر انداخته و از آن وقت شناسی و تقویم را استخراج نمودند. و شعراء در قرآن به فصاحت و روانی کلمات و بدیع بودن نظم و زیبائی سیاق عبارات و ابتداء و انتهای موزون آنها و مخالص و گوناگونی در خطاب و اطناب و ایجاز سخن و همچنین چیزهای دیگر توجه و نظر انداختند و از آن علم بیان و بدیع را استنباط و دریافت کردند.

به هر حال این مطالب و نکات بیانگر این است که قرآن کریم معجزۀ زنده و جاودانۀ اسلام و کتاب حیات بخش آسمانی است که از آغاز نزول تا کنون در میان مسلمانان از اهمیت و توجه خاص و فوق العادۀ بر خوردار بوده است و وجود کتابهای فراوان تفسیر لغات قرآن معاجم قاموسهای علوم قرآنی ادبیات قرآن و… شاهد و گواه راستین بر این ادعا است و هر علمی نقطۀ پایانی دارد به جز علم قرآن که همواره دریای خروشان است و برای بیرون آوردن گنج های گرانبها و شناساندن اسرار و رموز آن به غواصانی نیاز مند است که به اعماق آن غوطه ور شوند و از آب گوارا و زلال و صافش و از درها و مروارید های گرانبهایش مشتی بر گیرند. به هر حال قرآن کلام الهی است که تا پایان جهان پاسخگوی تمام نیاز های جهانیان نیاز های مادی و معنوی دنیوی و اخروی فردی و اجتماعی سیاسی و نظامی فرهنگی و اقتصادی عبادی اخلاقی و تربیتی و …. خواهد بود چنین کتابی بطور حتم دارای ابعاد وسیع و گستردۀ نا محدود و نا متناهی است و هر قدر راجع به آن کاوش و تحقیق و بررسی مطالعه و موشکافی به عمل آید مطلب به پایان نمی رسد و بازهم جای بحث در آن باقی است و به همین خاطر از صدر اسلام بخصوص از قرن دوم به بعد در بارۀ ابعاد و زوایای مختلف این کتاب عظیم لفظ و معنی تفسیر و تأویل قرائت و تجوید جمع و کتابت رسم الخط و اعراب مفردات و کلمات آیات و سور و سائر ابعاد این کتاب محققان اسلامی و دانشمندان دینی و پژوهشگران قرآنی و صاحب نظران شرعی و فرهیخته گان جامعه بشری مطلب نوشته اند و هنوز هم می نویسند و جای دارد که این کار ادامه یابد که قطعاً ادامه خواهد داشت.

بامید حاکمیت کامل قرآن در سراسر جهان.

و بامید این که ایزد متعال به امت اسلامی توفیق عمل به قرآن و پیاده احکام و دستورات آن در تمام شئون زندگی شان عنایت فرماید.

و ماذا لک علی الله بعزیز.