Visits: 2635

ذم غیبت

الحمد لله حمد الشاکرین والصلاةُ والسلام علی رسوله الامین و علی آله و اصحابه و من دعا بدعوته الی یوم الدین؛ اما بعد:

غیبت یکی از گناهان کبیره و از مهلکات می باشد این صفت و خصلت زشت سوزاننده حسنات و رویاننده سیئات، ُنقل و شیرینی مجالس شیطانی سَدّ و مانع مجالس رحمانی بوده از این خصلت زشت خود را دور نموده تا مشمول رحمت پروردگار غیب دان و غیب بیان قرار گیریم.

تعریف لغوی و اصطلاحی غیبت: واژه غیبت (غیبة) به معنی عیب کسی در قفای او گفتن.^{(لغت نامه دهخدا)} و در اصطلاح گفتن هر چیزی در غیاب برادر خود که باعث آزردگی خاطر او گردد غیبت محسوب می شود خواه این گفته به صراحت باشد یا به طریق کنایه. ^{روح الدین اسلامی چـ 2 صـ 498}

به تعبیر دیگر غیبت عبارت از بیان نمودن و یاد آوری چیزی است در مورد برادر خود که اگر به روبرو اش بگویی آن را بد ببیند چنانچه پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم به شکل سؤال از اصحاب گرامی خود پرسان نموده اند که بعد خود شان جواب داده اند: (آیا شما می دانید غیبت چیست؟ گفتند: خداوند جل جلاله و پیامبرش از همه عالم تر اند، فرمودند: غیبت آن است که در حق برادر دینی خود چیزی بگویید که از آن ناراحت شود، یکی پرسید؟: آیا اگر آنچه در بارۀ او می گوییم در او موجود باشد باز هم غیبت است؟ پیغمبر صلی الله علیه وسلم فرمودند اگر آنچه در باره اش می گویی در او موجود باشد غیبت اش را کرده ای و اگر موجود نباشد در حق او بُهتان نموده ای). مسلم، ابو داوود و ترمذی

حکم غیبت: غیبت از گناهان کبیره بوده منکر آن کافر و توبه کننده آن مورد مغفرت پروردگار قرار نمی گیرد تا صاحبش از آن نگذرد وحلالی نجوید. از این رو مسلمان باید تا حد امکان خود را از آن بر حذر داشته و دور نماید.

شناعت غیبت:

دوری نمودن از غیبت که یک عمل زشت بوده همه ای امت اسلامی چه مرد و چه زن چه خورد و چه کلان از آن منع شده است به خصوص طبقه ای  علماء، دانشمندان و اهل تقوا، چرا که این کار نشانه ای ضعف غیبت کننده را نشان می دهد. که جرأت بیان آن را روبروی برادر مسلمان خود ندارد و او را از عیب آن آگاه نمی نماید تا عیب خود را در صورت امکان از خود دور کند و از جهتی غیبت تیشه ای است که ریشه ای کرامت و احترام متقابل را در بین افراد جامعه ای اسلامی قطع می نماید؛ مخصوصاً علماء، دانشمندان و اهل تقوا که نباید زبان خود را به هم چو گناهانی آلوده نمایند و وقت گرانمایه ای خود را هدر داده و مورد تهمت دیگران قرار گیرند. چرا که ایشان واعظان و داعیان مردم و پیروان دین مبین اسلام بوده و می باشند و همیشه از معروف و منکر سخن می گویند ولی مجالس اکثر شان عاری از غیبت، عیب جویی، تحقیر و توهین نیست. که جای بس تأسر و تأسف می باشد.

لذا غیبت یکی از اعمال منکر بوده دعوت گر پیش از بیان آن به دیگران خود باید از غیبت نمودن پرهیز نماید چنانچه حافظ شیرازی رحمت الله علیه به زبان گلایه چنین بیان داشته:

واعظان کاین جلوه در محراب و منبر می ‌کنند             چون به خلوت می‌روند آن کار دیگر می‌ کنند

مشکلی دارم ز دانشمند مجلس باز پرس                     توبه فرمایان چرا خود توبه کمتر می ‌کنند

گوییا باور نمی ‌دارند روز داوری                            کاین همه غل و دغل در کار داور می‌ کنند

غیبت از دیدگاه آیات قرآنی:

خداوند بزرگ جل جلاله در آیات پاک خود فرموده است: (ای کسانی که ایمان آورده اید! از بسیاری از گمان (های بد) بپرهیزید, بی شک بعضی از گمان (ها) گناه است, و(در امور دیگران) تجسس (وکنجکاوی) نکنید, وبعضی از شما بعضی دیگر را غیبت نکند, آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادرش را در حالی که مرده است, بخورد؟! پس (البته) آن را ناپسند دارید, واز خدا بترسید, بی گمان خداوند توبه پذیر مهربان است). سوره حجرات – 12

آبرو ریزی و توهین و تحقیر برادر مسلمان را مرادف با خوردن گوشت آن قرار داده است و آن هم گوشت مُرده ای انسان که به ذات خود زشت و نفرت آور می باشد، شدت گناه غیبت به خوردن گوشت هم جنس تشبیه گردیده که انسان مسلمان اگر به عقل خود توجه نموده به این نتیجه می رسد که هیچ موجودی در عالم گوشت هم جنس خود را نمی خورد پس انسان غیبت کننده به حیوانی چون سگ تشبیه شده که حیوانات دیگر گوشت همجنس خود را نمی خورند به جز سگ.

اما انسان غیبت گر به آن (سگ) تشبیه شده است، پس چه خوب است به این مثال توجه نموده خود را از این عمل زشت دور بدارید تا مورد مغفرت و رحمت الهی در دنیا و آخرت قرار گیرید.

در جایی دیگر خداوند جل جلاله می فرماید: (و از آنچه به آن علم نداری، پیروی نکن، بدون شک گوش و چشم و دل ، هر یک از اینها از آن باز خواست خواهند شد). سوره اسراء – 36

گذشته از این که غیبت یک کار نا مشروع و حرام است و از خوردن گوشت انسان مُرده نفرت دارید باید توجه داشته باشید که ایمان شما را نیز ضعیف نموده و رفته رفته شیطان به شما مسلط می شود و در وادی هلاکت سر نگون خواهید شد، امید که توبه گذار باشید چنانچه در سوره حجرات – 12 تذکر داده شده بود.

(غیبت به اجماع علماء از گناهان کبیره است. جمهور علماء می گویند: اگر کسی غیبت کسی دیگری را نمود، باید به بارگاه خداوند جل جلاله از آن (غیبت) توبه کرده و عزم کند که به آن باز نگردد و باید از کرده خود پشیمان بوده و از کسی که غیبتش را کرده حلالیت بطلبد. جمع دیگر از علماء می گویند: حلالیت طلبیدن از او شرط نیست زیرا اگر او را از عیب خود آگاه کند چه بسا که آزار روحی وارده بر وی از غیبتش شدید تر باشد پس راه جبران آن این است در مجالسی که مذمتش را نموده است، از وی به نیکی یاد کند، توصیفش نماید و در حد توان غیبت را از وی برگرداند تا این کار نوعی تعویض در مقابل عمل سابقش باشد). ^{تفسیر انوار القرآن صـ 2745 مترجم عبدالرؤف مخلص.}

غیبت از دیدگاه احادیث پیامبر صلی الله علیه وسلم:

در احادیث پیامبر گرامی صلی الله علیه وسلم در باره غیبت و مذمت آن روایات زیادی وارد گردیده است چنانچه عبدالله بن مسعود رضی الله عنه می گوید: (نزد پیامبر صلی الله علیه وسلم بودیم که یک نفر از مجلس بیرون رفت فوراً دیگری شروع به غیبت کردنش کرد پیامبر صلی الله علیه وسلم بر آن مرد فرمود: دندان هایت را تمیز کن و گوشت بین آن ها را بیرون آور، آن مرد گفت: از چه چیز دندان هایم را تمیز نمایم؟! من که گوشتی نخورده ام؟ پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: گوشت برادرت را خوردی). طبرانی.

و در حدیث دیگر از جابر انصاری رضی الله عنه روایت شده است که فرمود: نزد پیامبر صلی الله علیه وسلم بودیم بوی کریهی پخش شد، پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند آیا می دانید این بوی چیست؟ این بوی کسانی است که غیبت مسلمانان را می کنند). رواه احمد.

غیبت نمودن و جستجوی عیب مسلمان کار نا پسندی بوده که دلایل زیادی را می توان در این مورد از احادیث پیامبر صلی الله علیه وسلم بیان داشت که دلالت بر منع این عمل نا مشروع دارد. چنانچه در زشتی جستجوی عیب برادر مسلمان و غیبت آن در حدیث دیگری پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: (لا تغتابو المسلمین ولا تتبعوا عوراتهم فان من التبع عوراتهم یتبع الله عوراته و من یتبع الله عوراته یفضحه فی بیته).

ترجمه: از مسلمانان غیبت نکنید و در تلاش عیوب آن ها نباشید، زیرا کسی که در جستجوی عیوب مسلمانان باشد خداوند متعال در تلاش عیوب او می باشد و او را در خانه اش رسوا می گرداند. تفسیر. ^{معارف القرآن جـ 13 صـ 159 – 160}

و رسول گرامی اسلام در حدیثی چنین فرموده اند: (آن که به خداوند و روز آخرت ایمان دارد باید سخن خیر بگوید یا خاموش باشد). ^{ریاض الصالحین – حدیث 1511 صـ 832.}

و حدیث دیگری از سُفیان بن عبدالله رضی الله عنه روایت شده که گفت: (گفتم: یا رسول الله کاری را به من بگو که بدان چنگ زنم، فرمود بگو: الله تعالی پروردگارم است و سپس استقامت کن. گفتم! یا رسول الله از چی چیز بیشتر از همه بر من می ترسی آنحضرت صلی الله علیه وسلم زبان خود را گرفته و فرمود از این. ^{ریاض الصالحین صـ 835 حدیث 1517}

نقل است که پادشاهی غلام خود را گفت بهترین غذا برایم آمده ساز! برایش زبان گوسفند را پخته آورد و پادشاه آن را خورد و روز دیگر برایش گفت بدترین غذا را آماده ساز! خادم بار دیگر زبان گوسفند پخته آورد پادشاه اعتراض نموده گفت: چه طور زبان هم غذای بد و هم غذای خوب می باشد گفت هر خوب و بد از این زبان بیرون می شود. پس زبان خود را از غیبت باز دارید تا اعضاء و جوارح ما از عذاب آخرت و رسوایی دنیا در امان باشد.

غیبت از دیدگاه بزرگان:

غیبت چنان گناه عظیمی است که در زنده گی بزرگان نیز تأثیر گذار بوده واز ایشان روایاتی وارد گردیده است، چنانچه شخصی به حضرت حسن بصری رحمت الله علیه گفت: (که فلان شخص غیبت شما را کرده است، حسن بصری رحمت الله علیه با شنیدن این سخن سبدی پر از خرمای تازه برای آن شخص ارسال نمود و گفت: مطلّع شدم که نیکی های خود را به من عنایت فرموده ای در عوض آن این خدمت معمولی را پذیرا باشید و از این که نمی توانم تمام نیکی های شما را جبران بنمایم معذرت می خواهم). مآخذ آورده شود

(باری، ابراهیم ادهم رحمت الله علیه همراه مهمانان بر سر سفره ای شخصی نشسته بود که جمعی از آنها گفتگوی در باره کسی که آنجا حضور نداشت شروع نمودند، ابراهیم بن ادهم رحمت الله علیه فرمود در زمان های گذشته مردم قبل از گوشت نان می خوردند اما شما قبل از نان گوشت خوردن را شروع کردید (غیبت را شروع کردید) رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده است غیبت به منزله ای خوردن گوشت مسلمان است) مآخذ آورده شو

بد بویی غیبت:

بد بویی غیبت بخاطر عادی شدن محسوس نمی شود، چنانچه شخصی از یک بزرگ مرد دینی سؤال کرد که بوی غیبت در زمانه رسول الله صلی الله علیه وسلم ظاهر می شد اما به چه دلیل بد بویی آن محسوس نمی شود؟ فرمود: امروزه غیبت آنقدر زیاد شده است که بد بویی آن محسوس نمی شود به طور مثال: کسانی که فاضلاب ها را تخلیه می کنند به بد بویی آن ها عادت کرده اند حتی بی تکلف همان جا نشسته غذا می خورند در حالی که برای دیگران یک دقیقه آن جا ایستادن بی نهایت مشکل است. ^{تنبیه الغافلین بخش غیبت از ابو لیث سمرقندی رح – ترجمه محمد ظاهر احمد زاده مقدم}

انواع غیبت:

غیبت به چهار نوع است: 1- کافر شدن. 2- منافق شدن. 3- گنهکار شدن. 4- مباح بودن.

• کافر شدن: زمانی شخص کافر می شود که غیبت محرمه را حلال بشمرد .
• منافق شدن: آن است که غیبت انسانی را می کند و نام از او را نمی گیرد در حالی که آن شخص شنونده آن را می شناسد و در نزد خود فکر می کند که این کار من از تقوا است. این کار آن نفاق عملی گفته می شود.
• گنهکار شدن: آن است که غیبت انسانی را می کند و نام آن را می گیرد و می داند که گناه است .

مواردی که یاد آوری شد غیبت کننده را گاهاً فاسق فاجر منافق عملی یا گنهکار و حتی به کفر می کشاند چنانچه دوام دهنده گناه صغیره او را به کبیره تبدیل می کند و دوام کبیره به کفر می کشاند گاهاً شده برادری غیبت کسی را می نماید اگر بگوی غیبت نکن می گوید این غیبت نیست چنانچه قبلاً یاد آوری شد در حالی که آیات قرآنی و احادیث نبوی واضح آن را بیان داشته و خداوند جل جلاله فرموده: (غیبت نکند بعضی شما بعضی دیگر را) ^{سوره حجرات – 12}

همچنان غیبت از (زنا) که یکی از گناهان زشت بوده بدتر بیان گردیده است. چنانچه از حضرت ابو سعید و جابر رضی الله عنهما روایت است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرموده اند: (الغیبة أشدّ من الزنأ) یعنی غیبت کردن از زنا بدتر است؛ صحابه کرام عرض کردند چگونه یا رسول الله؟ آن جناب فرمود: کسی که زنا می کند، سپس توبه می کند گناهش آمرزیده می شود، ولی گناه غیبت کننده تا آن زمانی آمرزیده می شود که آن شخص او را عفو کند).

از این حدیث ثابت می شود که در غیبت هم حق الله و هم حق العباد ضایع می گردد، لذا لازم است از شخص غیبت شده عفو طلب شود. بعضی از علماء فرموده اند: تا زمانی که صاحب غیبت از غیبتش اطلاع نیافته است، حق بنده ثابت نمی شود لذا طلب عفو از او لازم نیست. ولی حضرت حکیم الامت بعد از نقل آن در (بیان القرآن) فرموده است: در این مورد اگر چه طلب عفو از آن شخص لازم نیست، ولی باید نزد کسانی که این غیبت صورت گرفته است موضوع را تکذیب کند و به گناه خود اقرار نماید. ^{تفسیر معارف القرآن – جـ 13 صـ 162 – 163}

غیبت کردن کودک، دیوانه و کافر ذمی (کسی که کافر است و بدار اسلام زنده گی نموده و برای دولت اسلامی جزیه بدهد) هم رواه نیست که در تفسیر معارف القرآن در این رابطه به آیه ای غیبت چنین آمده است.

(غیبت کردن از کودک دیوانه (مجنون) و کافر ذمی هم حرام است، زیرا نوعی ایذا است و ایذا رساندن به آنان نیز حرام است و اذیت کافر حربی غیر متعدی اگر چه حرام نیست، ولی غیبتش چون موجب تضییع اوقات است باز هم مکروه است. ^{تفسیر معارف القرآن – جـ 13 – صـ 163.}

از اینرو باید دانست که غیبت به قول و کلام و فعل و اشاره هر دو نا رواه و ناجائز است.

• مباح بودن: در بعضی حالات غیبت سبب اصلاح و منفعت مسلمانان می گردد مشروع و مباح گردیده، حیثیت و شخصیت افراد را اسلام محترم شمرده است. که در این مورد مفتی محمد شفیع عثمانی در تفسیر معارف القرآن چنین بیان داشته است (از بعضی روایات معلوم می گردد که در این آیه به طور عام غیبت تحریم شده است، ولی این عام مخصوص منه البعض است، زیرا در بعضی صورت غیبت جائز است، مثلاً اگر بنا بر ضرورت و یا مصلحتی بدی کسی ذکر شد و آن ضرورت و یا مصلحت از نظر شرع معتبر باشد، پس آن در حکم غیبت داخل نیست مانند شکایت از دست ظالم پیش کسی که می تواند ظلم را بر طرف سازد. ^{تفسیر معارف القرآن – جـ 13 – صـ 163.}

مواردی که رواه و مباح می باشد مجموعاً به شش مورد خلاصه شده است که علمای اسلام از لابلای دلایل شرعی درک نموده و بیان داشته اند و همچنان فرق بین غیبت، افّک و بهتان نیز از مواردی است که جای بیان آن ضروری بود (غیبت آن است که در باره برادر مسلمانت چیزی بگوی که در وی هست. افک: آن است که در حق وی چیزی بگویی که از دیگری آن را شنیده ای و در یافت کرده ای. بهتان: آن است که در حق وی چیزی بگوی که در وی نیست. اما موارد ششگانه که غیبت حرام نیست:

1- تظلم و داد خواهی: کسی که مورد ظلم و ستم کسی قرار می گیرد، می تواند برای از بین بردن ظلم ظالم، از وی به مراجع مسئول (حاکم) شکایت کند زیرا در حدیث شریف راجع به سخن گفتن یکی از مظلومان آمده است «به او اجازه دهید که سخن بگوید زیرا صاحب حق را سخن است» یعنی صاحب حق  می تواند از خود دفاع کند. ^{تفسیر انوارالقرآن – 2745 عبدالرؤف مخلص.}

2- استعانت و یاری بر تغییر کار زشت و رهنمایی عصیانگر به راه حق رواه است: به کسی که امید به قدرت و توانایی او بر دور کردن کار زشت و منکرات وجود دارد بگوید: فلانی چنین می کند او را از آن منع کن و امثال آن و قصد وی صرف رسیدن به دور کردن منکر و کار زشت باشد اگر این چیز را قصد نداشت حرام می باشد چنانچه خداوند جل جلاله می فرماید: (خداوند دوست ندارد حرف های ناپسند را به صدای بلند بگویند مگرکسانی که به ایشان ظلم می شود، و خداوند شنوا و آگاه است) ^{سوره نساء – 148}

از حضرت عائشه رضی الله عنها روایت است که: (مردی از پیامبر صلی الله علیه وسلم اجازه ورود خواست آن حضرت صلی الله علیه وسلم فرمود به وی اجازه دهید که برادر قبیله، آدم بدی است).

از این حدیث دریافته می شود که غیبت افراد فاسق و فاسد جواز دارد تا مردم به ظاهر حال شان فریب نخورند. ^{ریاض الصالحین – جـ 2 حدیث – 1531}

غیبت انسان فاسق که علناً به فسق شهرت دارد و یا بدعت کار است که باید مردم را از آن آگاه نمایید. چنانچه رسول خدا صلی الله علیه وسلم در حدیث دیگری فرموده اند: (یاد کنید انسان فاجر را و آن چیزی که انجام می دهد تا مردم از آن دوری کنند). ^{تنبیه الغافلین – باب الغیبت – صـ 160}

3- استفتاء (طلب فتوا): اگر کسی از مفتی پرسان کند و بگوید برادرم، شوهرم یا کسی بر من ظلم نموده و یا نام نگیرد بگوید کسی اگر چنین ظلمی را به کسی انجام داد حکم آن چیست؟ چنانچه از فاطمه بنت قیس رضی الله عنها حدیثی روایت است که گفت: (خدمت پیامبر صلی الله علیه وسلم آمده و گفتم ابوالجهم و معاویه از من خواستگاری کرده اند رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: معاویه فقیر است و مال و ثروتی ندارد اما ابوالجهم عصا را از گردنش نمی گذارد). و در روایتی از مسلم آمده است که: (و اما ابوالجهم زنان را بسیار می زند و آن تفسیر روایتی است که عصا را از شانه اش نمی نهد و گفته شده که معنی اش این است که زیاد سفر میکند). ^{ریاض الصالحین – جـ 2 – حدیث 1533}

و همچنین از حضرت عایشه رضی الله عنها روایت شده که گفت: (هند همسر ابوسفیان برای پیامبر صلی الله علیه وسلم گفت: ابو سفیان مردی است بخیل و به من آنچه را برای من و برای فرزندانم کفایت کند نمی دهد مگر این که بدون آگاهی او بگیرم فرمود آنچه را که برای تو و فرزندانت کفایت می کند با شیوه پسندیده بگیر). ^{ریاض الصالحین – جـ 2 – حدیث 1535)}  لذا غیبت آدم بخیل و ظالم نیز از این دو حدیث دانسته شد.

• بیم دادن مسلمانان از شر و نصیحت شان و آن از چند راه ممکن است: تجریح مجروحین (معیوبین) از راویان و شاهدان یعنی آنانی که به دلیل شهادت و روایات شان از سوی علماء و قضات رد می گردد و این به اجماع مسلمین رواه است. بلکه به واسطه ای حاجت و نیازمندی واجب هم می باشد از جمله مشورت به همدیگر در مورد خویشاوندی با کسی یا شراکت با او یا ودیعیت گذاشتن نزد او یا معامله با وی یا همسایه گی با وی و… بر مشاور لازم است که حالش را پوشیده نگه ندارد بلکه بدی های را که در اوست به نیت مصلحت یاد کند و از جمله هر گاه طالب العلم را ببیند که نزد بدعت کار یا فاسق رفت و آمد نموده و از وی علم می آموزد و ترسید که طالب العلم از این کار ضرر می بیند بر وی لازم است تا او را نصیحت کند به این که حالش را بیان کند به شرطی که قصدش نصیحت باشد و این از جمله اموری است که در آن غلطی رخ می دهد و گاهی حسد گوینده را بدان وا می دارد و شیطان موضوع را به وی دگرگون جلوه می دهد و به خیالش می آید که آن نصیحت است. ^{ریاض الصالحین – جـ – 2 باب غیبت}

5- این که به شکل علنی و آشکار مرتکب فسق و بدعت شود: مانند کسی که به طور آشکار شراب بنوشد یا از مردم زورگیری نموده یا مالیات را بیش از حق گرفته و مال ها را به ستم اخذ کرده و سر پرستی اموری که باطل است. بناءً جایز است به چیزی که به آن تجاهر می کند یاد شود و یاد کردن آن به عیوب دیگر رواه نیست مگر این که برای جوازش سبب دیگری باشد از آنچه که ذکر نمودیم. ^{ریاض الصالحین – جـ – 2 باب غیبت}

6- برای معرفی کردن: هر گاه انسان به لقبی معروف و مشهور باشد مانند: اعمَش (کسی که از چشمش آب می ریزد)، اعرج (لنگ)، اصم (کر)، اعمی (کور)، احول (چشم کج) و غیر آن که معرفی شان بدان رواه است و ذکر آن به جهت توهین نمودن رواه نیست و اگر معرفی آن به غیر این صورت ممکن باشد بهتر است. ^{ریاض الصالحین – جـ – 2 باب غیبت}

آنچه از موارد رواه بودن غیبت یاد آوری شد مبتنی بر دو امر است اول نیاز دوم نیت، تا زمانی که نیازمند به موارد فوق نمی شود باید در غیاب کسی که چیزی نگفت و اگر هم نیاز پیدا کند کوشش نموده اسم آن را نگوید به اشاره و یا کنایه رفع مشکل نماید، به طور مثال بگوید نظر شما در باره همچو افراد چیست. مورد دوم که نیت می باشد بین تظلّم و انتقام و استفتاء و بد نام کردن مردم، غیبت و انتقاد نصیحت و فاش کردن عیب دیگران فرق بگذارد هر کس خود نفس خود را باید از دیگران زودتر به قضاوت وادار سازد و نیت و اراده اش به خود آن معلوم است که غیبت است یا موارد یاد آوری شده در فوق.

آثار و پیامد غیبت برای فرد:

غیبت فرد در بین مردم خوب نبوده و باعث ریختن آبروی غیبت شونده می شود و اعتبار آن در بین جامعه کم می شود هر چند چیزی که به آن نسبت می شود، دروغ باشد و گناه غیبت کننده نیز زیاد بوده که خود آن فرد به فرموده پیامبر صلی الله علیه وسلم ملامت شده و گناهکار می باشد چنانچه از حضرت عائشه رضی الله عنها روایت است که گفت: (برای پیامبر صلی الله علیه وسلم گفتم که از صفیه رضی الله عنها برایت اینقدر و اینقدر کافیست. بعضی از روایان گفته اند یعنی کوتاه قد است فرمود: همانا کلمه ای گفتی که اگر به آب دریا خلطش کنی با آن مخلوط شود عائشه رضی الله عنها گفت: و برای او نمونۀ انسانی را در آوردم. فرمود دوست ندارم که حرکت و فعل انسانی را تمثیل کنی و برایم اینقدر و آنقدر باشد). یعنی هرگاه این سخن زشت را با آب دریا یکجا سازی آب دریا بد بوی و متعفن و بد مزه می سازد بدون شک این حدیث از رسا ترین احادیثی است که در مورد تهدید از غیبت وارد شده و زشتی وقباحت غیبت را نمودار می سازد هرگاه یک کلمه غیبت، آب دریا را متعفن سازد، اگر غیبت بیش از این باشد چه قباحت و شناعتی را به دنبال خواهد داشت. ^{ریاض الصالحین – حدیث 1525 جلد – 2}

پیامد اخروی غیبت:

پیامد اخروی غیبت برای فرد نیز زیان آور بوده که شب معراج رسول خدا صلی الله علیه وسلم  دیدند و هشدار دادند در حدیثی که حضرت انس رضی الله عنه روایت نموده فرموده که پیامبر اسلام صلی الله علیه وسلم فرمودند: (چون به معراج برده شدم از کنار گروهی گذشتم که ناخن های میسن (گونه ای از فلز) داشتند و بدان روی ها و سینه های شان را می خراشیدند گفتم ای جبریل این ها کی ها هستند؟ فرمود: ایشان کسانی اند که گوشت های مردم را می خورند و آبروی شان را می ریزند). ^{ریاض الصالحین – حدیث 1526 جـ 2}

و مولانا اشرف علی تهانوی در کتاب زیور بهشتی باب 105 شماره 72 صـ 566 آورده است که پیامبر صلی الله علیه وسلم فرموده اند: شخصی که در دنیا گوشت برادر مسلمان خود را می خورد (غیبت او را می کند) خداوند متعال او را در روز قیامت گوشت مُردار بیش می کند و برای او گفته می شود قسمی که تو گوشت زنده جان را خورده بودی حالا از مُرده را هم بخور بعد از آن همان شخص این گوشت را می خورد روی و بینی خود را ترش کرده فریاد می کشد.

آثار غیبت در اجتماع:

اسلام ما را از ضرر رساندن مردم منع نموده مخصوصاَ ضرر رساندن توسط زبان که غیبت یکی از مضرات زبان بوده که جامعه را متضرر می نماید و اختلافات در بین افراد جامعه به روز می کند و مسلمان بودن خود شخص را زیر سؤال می برد چنانچه از ابو موسی اشعری رضی الله عنه روایت شده که گفت: (گفتم: یا رسول الله کدام مسلمان بهتر است؟ فرمود: آن که مسلمانان از دست و زبان او در امان بمانند. ^{رواه البخاری}

در حدیث دیگری که از ابو هریره رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: (همه چیز مسلمان بر مسلمان حرام است خونش، آبرویش و مالش) ^{رواه البخاری}

متأسفانه در شرایط کنونی غیبت و آبرو ریزی مسلمان در جامعه رو به گسترش است اگر توجه نشود آثار و پیامد بدی به دنبال خواهد داشت عزت و آبروی یک جامعه به خطر می افتد در این مورد احادیث متعددی وارد گردیده چنانچه رسول اکرم صلی الله علیه وسلم در حجة الوداع خطبه ای مشهوری را بیان نمودند که در آن خطبه یکی هم مسئله ای آبرو و عزت برادران دینی بیان شده است. از ابو بکره رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم در خطبه ای روز عید خویش در منی در حجة الوداع فرمود: (همانا خون های شما، مال های شما و آبروی تان بر شما حرام است مانند حرمت این روز شما در این ماه و در این شهر شما، آیا آنچه را که به تبلیغ آن مأمور شده بودم تبلیغ کردم؟) ^{ریاض الصالحین حدیث 1544}

بناءً غیبت ضرر زبان بوده که هر فرد ما باید تلاش نمائیم که خود را از آن منع کنیم که لطف و رحمت خداوند جل جلاله شامل حال ما گردد تا در دنیا و آخرت از عذاب او تعالی در امان باشیم.

دفاع از غیبت شونده:

از نظر دین مقدس اسلام شنونده ای غیبت و گوینده ای آن در گناه شریک می باشند مانند رشوت دهنده و رشوت گیرنده و کسی که واسطه می شود بین این دو پس در این که فرد خود را از گناه شنیدن غیبت بتواند نجات دهد از فرد مسلمانی که غیبت آن می شود دفاع نموده و گوینده غیبت را مانع از غیبت آن شود چنانچه در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه وسلم روایت شده فرمودند: (کسی که از یک برادر دینی خود به هنگام غیبت دفاع نماید حتماً خداوند جل جلاله او را از عذاب جهنم نجات می دهد). ^{رواه احمد}

و در حدیثی دیگر پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: (کسی که از برادر دینی خود در دنیا عیبی را دور نماید خداوند در روز قیامت صورت او را از آتش دور خواهد نمود). ^{ترمذی – حلال و حرام در اسلام صـ 387 – 388. از دکتور یوسف قرضاوی}

چه خوب است که انسان بتواند از برادر و خواهر مسلمان خود در برابر کسی که غیبت آن را می کند دفاع کند تا مشمول رحمت خداوند قرار گرفته از آتش دوزخ نجات پیدا کند این کار از یک طرف غیبت کننده را منع از فعل زشت آن نموده و از طرفی نهی از منکر می باشد که این وظیفه هر مسلمان است در غیر آن جرأت غیبت کننده زیاد شده و غیبت خود را دوام می دهد. ولی اگر از غیبت شونده که حضور ندارد از خود دفاع کند وجرأت غیبت کننده را که از این عمل زشت دست بردار نیست کم کند شنونده ای غیبت به جای آن برادر مسلمان خود قرار گرفته و مانع این فعل زشت می شود پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وسلم در حدیث مبارک خود که از عتبان بن مالک رضی الله عنه روایت شده که گفت: (پیامبر صلی الله علیه وسلم بر خواسته نماز گزارد و فرمود: مالک بن دُخشُم کجاست؟ مردی گفت او منافق است خداوند و رسولش را دوست ندارد پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود: این را مگو آیا نمی بینی که او لااله الالله گفته و از این کار رضای خدا را طلب می کند، و همانا خداوند کسی را که بگوید لااله الالله و بدان رضای خدا را طلب کند بر آتش حرام نموده است. ^{ریاض الصالحین – حدیث 1529 – جـ 2}

این حدیث مبارک بیان کننده دفاع از غیبت شونده بوده که ما را به عنوان یک مسلمان متوجه می نماید که دفاع از غیبت شونده حقی است که بر دوش شنوده غیبت می باشد و از آن دفاع نماید در غیر آن اگر جای از دفاع نیست و جرأت دفاع را ندارد به هر دلیل که نمی تواند دفاع کند مجلس غیبت را ترک نموده و از آن جا برود که این خود یک کار نیک دیگری بوده که در ادامه بیان خواهد شد.

دوری نمودن از مجلس غیبت:

وقتی در یک مجلس از برادر مسلمان غیبت می شود باید خود را از آنجا دور نمود، در این مورد خداوند جل جلاله می فرماید: (و چون سخن بیهوده را شنوند از آن اعراض کنند) ^{سوره قصص – 55}

در این آیه خداوند بزرگ ما را منع نموده از شنیدن سخن بیهوده و زشت مخصوصاً غیبت که خود یک گناه و سخن لغو می باشد در غیر آن اگر در آن مجلس بودید شما هم مثل غیبت کننده محسوب می شوید چنانچه خداوند جل جلاله در آیه 140 سوره نساء فرموده: (شما هم آن وقت مثل ایشان خواهید بود). در این مورد در تفسیر معارف القرآن از حضرت میمون رحمت الله علیه روایت شده که فرمود: شبی در خواب دیدم که جسد مُرده ای زنگی را نهاده اند و کسی به من می گوید که از این بخور من گفتم ای بنده ای خدا من آن را چگونه بخورم؟ او گفت: بدان جهت که تو غیبت غلام زنگی فلان شخص را کرده ای، من گفتم: قسم به خدا من در خصوص او هیچ سخن نیک و بدی نگفته ام، او گفت: درست است ولی تو با شنیدن غیبت او راضی شده ای. در حضرت میمون رحمت الله علیه چنان حالتی پس از دیدن آن خواب پدید آمد که نه خود از کسی غیبت می کرد و نه اجازه می داد که در مجلس او از کسی غیبت شود. ^{معارف القرآن جـ 13 صـ 161 – 162}

آیا غیبت اعمال صالحه راباطل می کند؟ و باعث ضعف ایمان می شود؟: در این مورد که یک عمل غیر مشروع باعث ضعف ایمان می گردد هیچ شکی نیست اعتقاد اهل سنت و جماعت بر این است که تقویه ای ایمان به انجام اعمال صالحه و ضعف ایمان به انجام اعمال غیر صالحه مربوط است آیات و احادیث زیادی در این مورد بیان شده که جای بحث آن ها نیست. ولی غیبت باعث از بین رفتن و باطل کردن دیگر  اعمال صالحه نمی شود چنانچه در کتاب محمودالفتوی جـ 4 چـ 3 حدیث 270 آمده است: (اگر کسی نماز بخواند و روزه بگیرد و غیبت کند آیا اعمال صالحه او باطل می شوند یا خیر؟ جواب: باسم ملهم الصّواب غیبت کردن اگر چه گناه بسیار بزرگی است و رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرمایند: (الغیبة اشّد من الزنا) و در آخرت باعث عذاب خداوندی می شود لیکن از آن نماز، روزه و عبادات دیگر باطل نمی شوند چنانکه مولانا مفتی محمد تقی عثمانی مدظله در ذیل حدیثی که دال بر عدم قبولیت روزه غیبت کننده است می فرماید: «در غیبت اگر چه گناه بسیار بزرگیست و قرآن به شدت آن را رد فرموده است لیکن جمهور ائمه بر عدم فساد روزه از غیبت متفق اند اگر چه منافی کمال روزه است ولیکن روزه باطل نمی شود». والله اعلم و بالصّواب.

غیبت مُرده گان:

یکی دیگر از مواردی که لازم است بیان شود غیبت مُرده گان است که این یک عمل زشت دیگری بوده و می باشد اکثراً از ما مسلمانان به این فعل منکر گرفتار می باشیم در حالی که قبلاً یاد آوری شد که از برادر مسلمان زنده خود هنگام غیبت آن دفاع شود از انسان مسلمانی که با شرایط دینی از دنیا رفته به طریق اولی باید دفاع شود. مخصوصاً غیبت علماء و مجتهدین که عده ای شب و روز آن ها را مورد تهمت خود قرار داده و بار گناه خود را به آخرت سنگین تر نموده و در دنیا باعث اختلاف بین جامعه ای اسلامی می شوند که در این مورد پیامبر صلی الله علیه وسلم در باره عیب پوشی مُرده گان چنین می فرمایند: از ابو رافع اسلم غلام آزاد شده رسول الله صلی الله علیه وسلم روایت شده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: (کسی که مُرده ای را شسته و بر او بپوشد آنچه از پلیدی که از وی دیده خداوند جل جلاله چهل بار بر او می آمرزد). احتیاط در دین اسلام تا این حد مهم است که عیب مُرده ای برادر مسلمان را نباید فاش نمود و غیبت آن را کرد چرا که او فوت شده دیگر نمی تواند به تو ضرری برساند.

کفاره گناه غیبت:

با آگاهی یافتن از عواقب سوء غیبت در اخیر باید چنین بیان داشت که این گناه عظیم و بزرگ آیا قابل بخشش است یا خیر؟ در این مورد علمای دین ما را به آیات قرآنی و احادیث نبوی مژده داده اند و تشویق به توبه نموده اند چنانچه پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وسلم میفرمایند: (توبه کننده از گناه مانند کسی است که گناه نکرده است) متفق علیه.

امید تا این آخرین مورد را مورد مطالعه قرار داده ما را از دعای خیر خود فراموش ننمایید. حضرت مولانا عثمانی در تفسیر معارف القرآن جـ 13 صـ 163چنین نوشته اند: (ان من کفارة الغیبة أن یستغفر لمن اغتابه یقولُ اللهم اغفر لنا و له) یعنی کفاره غیبت آن است که برای غیبت شده از خداوند جل جلاله طلب مغفرت نماید و بگوید خداوند گناهان من و او را بیامرز. و خداوند جل جلاله در سوره حشر آیه 10 چنین بیان می کند: (پروردگارا! بیامرز ما را و برادران ما را که داخل شدن پیش از ما در ایمان و نگذار در دل ما کینه ای برای ایمان داران پروردگارا! تویی مشفق و مهربان)

پس چه خوب است در مورد برادر مسلمان خود که در این دنیا حضور ندارد و قبل از ما از دنیا رفته دعای خیر نماییم تا اگر جرم و گناهی را انجام داده باشد خداوند جل جلاله آن را مورد مغفرت خود قرار دهد. و من الله التوفــــــــــــــیق.

نویسنده: استاد عبدالحکیم «حکیما»